Í Riga höfuðborg Lettlands er að finna óvenjulega mikinn fjölda bygginga í art nouveau-stíl. Þessi stefna í listum og handverki er einstaklega falleg og áhugaverð. Hún gengur út á að skapa fegurð alls staðar í umhverfinu, vinna með vönduð efni og skila fyrsta flokks verki.
Segja má að blómamynstur, lauf, dýramyndir, sterkir litir og ofgnótt af öllu einkenni þennan stíl öðru fremur. Menn vildu snúa aftur til náttúrunnar í leit að innblæstri. Art nouveau breiddist hratt út um alla Evrópu og í öllum borgum blómstaði iðnaður sem tók mið af hugsjónum forsprakkanna. Byggingar voru í skærum litum, ríkulega skreyttar með bogum, útskotum og gluggum í alls konar lögun spruttu upp. Riga er rík af einmitt þess konar byggingum og hefur þess vegna stundum verið kölluð höfuðborg art nouveau í Evrópu.
Stofa í art nouveau-stíl.
Art nouveau kom fram í lok nítjándu aldar og áhrif stefnunnar teygðu sig fram á fyrstu áratugi tuttugustu aldar. Stefnan fékk mismunandi nöfn eftir löndum, í Frakklandi hlaut hún nafnið art nouveau, jugendstil í Þýskalandi, liberti á Ítalíu og modern í Rússlandi. Heitið art nouveau hefur þó orðið ofan á. Það var dregið af heiti gallerís Sigfrieds Bing sem hann opnaði í París rétt fyrir aldamótin nítjánhundruð. Listamenn, arkitektar og hönnuðir voru á þessum árum að leita að nýjum leiðum, frumleika og einhverju sem væri allt öðruvísi en klassíkin sem hafði verið ríkjandi fram til þessa. Þeir vildu að list og listræn fegurð endurspeglaðist alls staðar og væri hluti af daglegu lífi fólks. Nytjahlutir, veggfóður, byggingastíll, húsgögn, fatnaður og listaverk allt átti að hafa fagurfræði og nytsemi að leiðarljósi.
Forsprakkar art nouveau-hreyfingarinnar í Riga
Í Riga héldust vinsældir stefnunnar í hendur við velmegunar- og uppbyggingartímabil. Ungir lettneskir menn sneru heim að loknu námi í arkitektúr í öðrum Evrópulöndum þess albúnir að innleiða það sem þeir höfðu lært í heimalandinu. Þeirra þekktastur og afkastamestur var Konstantīns Pēkšēns en hann meira en tvö hundruð byggingar sem enn standa í Riga. Ein þeirra er Smilšu-gata nr. 2 en hún er einkar athyglisverð, ekki hvað síst vegna stytta af fólki við fremstu gluggana. Ein kvenmyndin hlaut viðurnefnið Ungfrú Riga, enda þótti hún fegurst allra kvenna úr steini þar í borg.
Fljótlega kom hins vegar á daginn að lettnesku arkitektarnir voru ekki bara tilbúnir að herma eftir og gera eins og kollegar þeirra í Evrópu. Þeir voru frumlegir og þróuðu eigin stíl undir áhrifum af eigin menningu. Þetta er hvergi sýnilegra en í húsi nr. 10a við Elizabetes Street. Konstantīns Pēkšēns teiknaði húsið en byggingaverkfræðingurinn Mikhail Eisenstein hafði yfirumsjón með byggingunni. Hann er ábyrgur fyrir skreytingunum utan á húsinu en þær eru einstakar og óhætt að fullyrða að þessi bygging eigi hvergi sinn líka.
Hér sjást vel einkenni art nouveau-stílsins, gluggar í margvíslegri lögun og alls konar vandaðar skreytingar.
Eftir 1906 varð art nouveau-stíllinn enn meira ríkjandi í Riga en áður og form bygginga breyttust, í stað beinna lína og kassalaga húsa urðu alls konar frávik frá hefðbundnum klassískum arkitektúr enn meira áberandi. Eižens Laube, nemandi Konstantīns Pēkšēns tók við keflinu af honum leiddi hönnun flestra bygginga í Riga milli áranna 1905 og 1911. Hann fékk innblástur úr fornri handverkshefð Letta og hefðbundnum gömlum byggingum út til sveita. Hann hvatti menn til að nota eingöngu náttúruleg efni í byggingar og hafnaði margvíslegum gerviefnum sem þá voru að koma á markað og ryðja sér til rúms í húsagerðarlist.
Hér til vinstri sést Ungfrú Riga en hún skreytir hús nr. 2 við Smilšu-götu.
Árið 1997 voru stærstu hverfi art nouveau-bygginga í Riga sett á heimsminjaskrá Sameinuðu þjóðanna. Á sama tíma var stofnað safn, Riga Art Nouveau Centre en safnið er í byggingu sem teiknuð var af Konstantīn Pēkšēns og Eižen Laube árið 1903. Þetta er einstakt hús og einstakt safn. Áhugamenn um byggingalist og hönnun finna allir eitthvað við sitt hæfi í þessu safni. Turnarnir utan á húsinu er sérlega fallegir en turnar eru mjög algengir á art nouveau-byggingum í Riga. Arkitektarnir nýttu þá til að skapa meira pláss í húsunum en einnig til að komast framhjá reglum skipulagsyfirvalda borgarinnar um hæð bygginga. Byggingar máttu ekki fara yfir vissa hæð en ekki var amast við turnum til skrauts. Þá var auðvitað sjálfsagt að koma þar fyrir aukaherbergjum. Þetta sýnir auðvitað að þá rétt eins og nú fundu menn leiðir framhjá reglum og takmörkunum sem yfirvöld settu þeim.
En safnið er ekki síður áhugavert vegna þess að allar innréttingar og húsgögn eru í art nouveau-stíl. Konstantin Pēkšēns bjó sjálfur í íbúð í þessu hús og íbúð hans hefur verið endurgerð eins og hún var þegar hann bjó þar.
Steingerður Steinarsdóttir ritstjóri Lifðu núna skrifar.
