Þegar sjónvarpsþættirnir um þernuna, June Osborne eða Offred voru fyrst sýndir árið 2017 datt fáum í hug að þeir myndu slá í gegn en það gerðist. Sjötta þáttaröðin verður sýnd í vor og ekkert lát virðist á vinsældum þáttanna þrátt fyrir að þeir fjalli um bakslag í kvennabaráttu og það hvernig konur eru fyrirvaralaust sviptar öllum mannréttindum. Þegar bókin kom fyrst út þótti það heldur ekki líklegt að neitt þessu líkt myndi gerast en nú hefur það sýnt sig að það er alrangt. Alls staðar í heiminum búa konur við sívaxandi misrétti og nú hefur nýlega verið kosinn til valda í Bandaríkjunum maður sem hefur engan áhuga á verja réttindi kvenna.
Árið 1986 barst íslensk þýðing Sögu þernunnar í hendurnar á mér. Ég heillaðist af sögunni en lokaði bókinni með feginsandvarpi. Til allrar lukku gæti þetta aldrei gerst, til þess væri heimurinn kominn of langt í jafnréttisátt. Kvennalistinn hafði boðið fram á Íslandi og þrefaldað fjölda kvenna í borgarstjórn Reykjavíkur og á þingi. Kvennahreyfingar voru sterkar á Vesturlöndum og allt virtist þokast í sömu átt í öðrum heimshlutum. Ég horði hins vegar með allt öðrum augum á fyrstu þættina í sjónvarpsþáttaröðinni The Handmaid’s Tale og skyndilega varð Gilead ekki ímyndað framtíðarland heldur mögulegur, ógnvekjandi raunveruleiki.
Klerkastjórnin í Íran og Talíbanar í Afganistan hafa sýnt fram á að á einni nóttu er hægt að svipta konur öllum borgarlegum réttindum, banna menntuðum læknum, lögfræðingum, hjúkrunarfræðingum og kennurum að vinna við fag sitt, hárgreiðslukonum og snyrtifræðingum að eiga og reka fyrirtæki sín og stjórnvöld taka sér gjarnan það vald að setja klæðaburði kvenna skorður. Allt það versta úr sögu Margaret Atwood hefur ekki bara gerst heldur einngi haldist við um langt árabil.
Margaret Atwood
Konur neyddar til að eiga börn
Margaret byrjaði að hugsa um og setja saman hugmyndina að bókinni árið 1981. Hún hefur sagt frá því viðtölum að kommúnistastjórn Nicolasar Ceaușescu í Rúmeníu hafi meðal annars verið kveikjan að bókinni. Þar í landi voru konur neyddar til að eignast börn vegna þess að samfélagið þarfnaðist fleiri þegna til að verða ríkara, eins Ceaușescu orðaði það í lögunum sem hann setti um þetta efni. Hverri konu var ætlað að eignast að minnsta kosti fjögur börn. Í hverjum mánuði urðu konur að taka þungunarpróf og ef það var neikvætt var þeim gert að skýra hvers vegna svo væri. Þessi stefna hans varð meðal annars til þess að munaðarleysingjahæli í Rúmeníu fylltust af börnum sem fátækt fólk hafði ekki möguleika á að sjá fyrir. Eftir fall stjórnar Ceaușescu árið 1989 vakti hræðilegur aðbúnaður þessar barna viðbjóð um allan heim. Á sama tíma bönnuðu stjórnvöld í Kína hjónum að eignast fleiri en eitt barn.
Á ritunartíma bókarinnar voru einnig fluttar sláandi fréttir af ástandinu í Íran undir Ayatollah Khomeini. Fangelsin voru full af pólitískum föngum, pyntingar algengar og konur voru verst settar. Þótt þá hafi síðari heimstyrjöldin verið liðin má líka minna á Lebensborn-hreyfinguna í Þýskalandi. Eftir að nasistaflokkurinn komst til valda var SS-mönnum gefið leyfi til að taka sér fleiri en eina konu til að geta fleiri lítil ofurmenni. Þau áttu að vera ljóshærð, bláeyg, hávaxin, heiðarleg og umfram allt trú flokknum. Margaret Atwood þekkti vel þá hugmyndafræði sem ráðið hafði mestu um uppgang og viðgang nasismans í Þýskalandi. Hún fæddist árið 1939 og stríðið var enn í fersku minni fólksins hennar þegar hún var að alast upp.
Á áttunda áratug síðustu aldar unnu bandarískar kvenréttindakonur einnig fyrir því að fá samþykktan viðauka við stjórnarskránna sem kvað sérstaklega á um að konur og karlar skyldu njóta jafnréttis á allan hátt. Upp risu heimavinnandi húsmæður og kristnar konur og hófu hatramma baráttu gegn viðaukanum. Meðal þess sem þær héldu fram í málflutningi sínum var að kvenréttindahreyfingin væri á móti barneignum og ætlaði sér að gera lítið úr móðurhlutverkinu. Á sama tíma spruttu upp ýmsir kristnir sértrúarsöfnuðir, m.a. People of Hope en þar voru konur beinlínis skilgreindar sem óæðri körlum og að þeirra hlutverk væri að þjónusta þá.
Gefnar, boðnar, fórnað
Upphaflegur titil skáldsögunnar var Offred. Það er nafnið sem Jane fær eftir að hún verður þerna en þetta er orðaleikur. Enska sögnin to offer sem í þátíð er offered getur þýtt bæði boðið og fórnað. Þernurnar eru í senn fórnarlömb og eitthvað sem boðið er hinum valdameiri, þeim gefið til að þeir geti gert við þær það sem þeir vilja. Þegar hún var næstum búin að skrifa söguna ákvað Margret að breyta titlinum í The Handmaid‘s Tale vegna þess að henni fannst hitt of augljóst.
Hún hafði á þessum tíma nýlega lesið bók eftir Doru Forster frá árinu 1905. Hún heitir Sex Radicalism: As Seen by an Emancipated Woman of the New Time, eða Kynlíf róttækni: Eins og frelsuð kona nýrra tíma sér það. Dora talar meðal annars um að samfélagið þurfi að virða móðurhlutverkið á sama hátt og hermennsku. Að það þurfi að ríkja skilningur á hvað konur leggja á sig fyrir börn sín til að eignast þau, aðeins þá verði það þess virði fyrir þær að sjá samfélaginu fyrir nægilega mörgum börnum, eins og Dora orðar það. Um svipað leyti rakst Margret á skrif Charles J. Lumsdens og Edwards O. Wilsons um samband líffræði og menningar. Þeir benda á að í mörgum frumstæðum samfélögum sé hversu mörg börn menn eigi ákveðinn mælikvarði á karlmennsku þeirra. Fjölkvæni sé eðlilegt meðal þeirra af þessum sökum.
Mormónar hafa alltaf verið hallir undir fjölkvæni og í trú þeirra er meira að segja sagt að konur komist eingöngu til himna fyrir tilstilli karla. Þrátt fyrir að fjölkvæni sé ólöglegt í Bandaríkjunum hefur ýmsum mormónahópum tekist að fara í kringum lögin og enn þekkist að þar séu mjög ungar stúlkur giftar gömlum körlum. Þó nokkrir sjónvarpsþættir um fjölskyldur sem lifa saman á þennan hátt hafa notið mikilla vinsælda víða um heim, nefna má, Big Love, Sister Wives, My Five Wives og Seeking Sister Wive. Í raunveruleikanum er ekki alltaf got samkomulag í slíkum fjölskyldum og margar konur verið neyddar í slík hjónabönd, heimildamyndin Escaping Polygamy segir sögu nokkurra þeirra.
Stjórnvöld ráða meiru en konur grunar
Í öllum samfélögum hefur alla tíð verið mikilvægt og samfélagslega verðmætt að hafa stjórn á barneignum kvenna og líkömum. Þeim hefur ekki verið treyst til að meta þetta sjálfar og ýmist verið hvattar eða lattar til að verða ófrískar. Ástarvika var einhverju sinni haldin á Bolungavík í því skyni að fjölga þar íbúum og eftir stríð eru konur gjarnan hvattar til að fjölga sér sem mest. Eftir að getnaðarvarnarpillan kom til hefur fjöldi barna sem hver kona eignast um ævina í vestrænum samfélögum minnkað mjög. Af og til hafa stigið fram valdamenn og reynt að snúa þessari þróun við. Meðal annars Dave Nickerson í kanadíska þinginu einmitt þegar Margaret var að fullvinna og safna að sér áhrifum við úrvinnslu bókarinnar. Hann bar fyrir sig slagorðið: Make a Baby for Christmas eða búið til barn fyrir jól.
Víða um Vesturlönd eru getnaðarvarnir niðurgreiddar en víða ekki, til dæmis hér á Íslandi. Óhjákvæmilega leiðir þetta til þess að fátækar konur eru líklegri til að eignast fleiri börn en hinar sem hafa efni á skipuleggja hvort og hvenær þær verða þungaðar. Í mörgum löndum eru leikskólar svo einkareknir og það gerir konum erfiðara fyrir að fara út á vinnumarkaðinn eftir að barn fæðist. Í þessu felst ákveðin stjórnun á þátttöku kvenna á vinnumarkaði og afkomu fjölskyldna.
Þetta á einnig við um þungunarrof. Páfinn fordæmdi lengi getnaðarvarnir og þungunarrof sem leiddi til margvíslegra vandamála tengd ótímabærum þungunum í löndum þar sem þegnar voru í meirihluta kaþólskrar trúar. Glæpir framdir gegn konum og börnum í nunnuklaustrum á Írlandi hafa enn ekki verið fullrannsakaðir en ógiftar mæður voru neyddar til að þræla í þvottahúsum reknum af klaustrunum og börn þeirra tekin af þeim og seld. Ólöglegar fóstureyðingar kostuðu einnig margar konur lífið. Enn er í gangi öflug og óvægin barátta gegn fóstureyðingum víða í Bandaríkjunum og í Evrópu. Íslandi er heldur ekki undanskilið því ekki mjög langt síðan hatrömm umræða um nýtt þungunarofsfrumvarp fór fram hér á landi og margir töldu að konur myndu nýta sér rýmri löggjöf til að losa sig við börn sín eiginlega fyrir duttlunga eða af léttvægum ástæðum. Þingmaður var meira að segja svo smekklegur að tala um morð í þessu samhengi. Meðal þess sem Donald Trump gerði í síðustu forsetatíð sinni var að manna hæstarétt Bandaríkjanna fólki með svipaðar skoðanir og hann sjálfur. Það varð til þess að hnekkt var dómi um rétt kvenna til þungunarrofs og síðan hafa æ fleiri ríki Bandaríkjanna hert löggjöf um þungunarrof og jafnvel bannað. Nú síðast Flórída eftir sex vikna meðgöngu. Þetta hefur orðið til þess að ólöglegar aðgerðir eru aftur stundaðar þar í landi með tilheyrandi heilsufarshættu fyrir konurnar sem eftir slíkri þjónustu leita.
Konur ófrjóar, karlar ekki
Það þarf heldur ekki að líta langt aftur í tímann til að sjá að langt fram eftir þessari öld var ófrjósemi almennt talin kvennavandamál. Karlar gátu ekki verið ófrjóir, enda framleiddu þeir sæði. Ef hjónum gekk illa að gefa af sér erfingja var ævinlega litið til konunnar. Nú vita menn betur og vitað er að ýmiss konar mengun í andrúmslofti og umhverfi okkar dregur úr frjósemi bæði karla og kvenna. Það varð meðal annars til þess að Margaret fór að velta fyrir sér hvers konar samfélag yrði til ef ófrjósemi væri algeng meðal kvenna og aðeins fáar færar um að geta og ganga með börn.
En það var fleira sem vakti ótta og tortryggni hjá rithöfundinum á þessum árum. Debit- og kreditkort voru að ryðja sér til rúms og hún sá í þeim ákveðna hættu. Vegna þess að þessum kortum er stjórnað stafrænt er bæði auðvelt að nota þau til að fylgjast með ferðum fólks, neyslu og einnig að loka fyrir þau ef yfirvöldum sýnist svo. Og þetta er einmitt það sem gerist í Gilead. Konur hætta skyndilega að geta sótt sér peninga í hraðbanka og greiða með kortum sínum. Í dag höfum við auðvitað enn fjölbreyttari leiðir til að fylgjast með fólki, tölvur, síma og GPS-tæki. Enginn efast lengur um að þessi tæki séu notuð einmitt í þeim tilgangi. Allir þekkja að hafa slegið inn eitthvert tiltekið orð í google-leit og örskömmu síðar taka að poppa upp auglýsingar á ýmsum varningi tengdri þessari leit á facebook-síðu þinni, twitter og Instagram.
Boðskapur þessarar merku bókar er umfram allt, ekki fljóta sofandi að feigðarósi. Allt sem gerist annars staðar getur gerst hér líka. Nasisminn náði völdum í Þýskalandi, kommúisminn í Austur-Evrópu og Kína, trúarofstækið í Afganistan og Íran. Í Hvíta-Rússlandi og víðar berst hugrakkt fólk við að fá aukin lýðréttindi, við að fá stjórnvöld til að virða mannréttindi og leitast við að koma á sanngjörnum og lýðræðislegum kosningum. Þegar foræðishyggja verður áberandi er mjög stutt í kúgun. „Við vitum betur. Okkur ber að hafa vit fyrir þér vegna þess að þú hefur ekki nægilega góða dómgreind eða sterkt siðferði til að sjá fyrir þínum málum sjálf.“ Hvað ef sá hugsunarháttur fer að teygja sig lengra og inn í fleiri þætti mannlífsins en þungunarrof? Augljóslega hefur Ísland ekki farið varhluta af því bakslagi sem komið er í jafnréttisbaráttu kvenna. Um það vitna nýlegar fréttir af því að ekki hafa verið framin fleiri kvennamorð hér en í ár og það þarf að fara tuttugu og fimm ár aftur í tímann til að finna neitt sambærilegt. Þrjár konur og tvær stúlkur hafa verið myrtar af karlmönnum í ár. Fjórar þeirra af mönnum þeim nákomnum.
Steingerður Steinarsdóttir ritstjóri Lifðu núna skrifar
