19. júní er hátíðar- og baráttudagur kvenna á Íslandi en þennan dag árið 1915 fengu konur kosningarétt og kjörgengi til Alþingis. Að vísu var hann miklum takmörkunum háður. Þær þurftu að vera orðnar ferturgar en aldursmarkið átti að lækka um eitt ár næstu fimmtán árin. Barátta kvenna fyrir þessum réttindum höfðu staðið frá árinu 1863. Ein þeirra kvenna er stóð framarlega í þeirr baráttu var Þorbjörg Sveinsdóttir. Hún var sérstæð persóna, sjálfstæð, örlynd og bráðgáfuð. Hún er því ekki aðeins merkileg fyrir þær sakir að hafa mótað sinn samtíma heldur líka vegna þess að hún leyfði sér að vera hún sjálf oft í trássi við hefðir og siði samfélagsins.
Þorbjörg Sveinsdóttir
Þorbjörg var systir Benedikts Sveinssonar, föður Einars skálds. Um Benedikt var það eitt sinn sagt að hann hefði verið gáfaðasti ungi maður á Íslandi. Systir hans var ekki síður vel gefin og líkt og Sigríður Dúna Kristmundsdóttir segir í ævisögu Ólafíu Jóhannsdóttur er ómögulegt að meta til fulls þau áhrif sem Þorbjörg hafði á stjórnmálamanninn bróður sinn. Hún og Benedikt voru mjög náin og hann sat oft í stofunni í litla steinbænum á Skólavörðustígnum þar sem hún bjó og ræddi þjóðmál. Auk þess er vitað að hún var mælsk, ótrúlega sannfærandi og gat talað í sig hita yfir nánast hverju sem var. Deiglan í íslenskri þjóðmálaumræðu á seinni hluta nítjándu aldar var því í steinbænum hennar Þorbjargar Sveinsdóttur og þaðan bárust áhrifin inn á þing.
Þorbjörg fæddist annað hvort árið 1827 eða 1828, líklega árið 1827. Ekki er vitað nákvæmlega hvaða dag hún fæddist en sennilega er hún fædd á Sandfelli í Öræfum. Foreldrar hennar voru þau sr. Sveinn Benediktsson og Kristín Jónsdóttir. Þau voru samtíða að Bessastöðum, Sveinn sem skólapiltur en Kristín var þar vinnukona. Sveinn barnaði Kristínu og elsta dóttir þeirra fæddist utan hjónabands. Af þeim sökum fékk Sveinn ekki embætti að loknu námi og var í húsamennsku um tíma. Loks fékk hann brauð, hið fyrrnefnda Sandfell. Þeim hjónum fæddist barn ár hvert líkt og títt var á þessum árum og alls urðu systkinin átta sem upp komust. Séra Sveinn var drykkfelldur og fjölskyldan alla tíð fátæk af þeim sökum.
Kennslustund í ljósmóðurfræðum í Kaupmannahöfn.
Lærði yfirsetufræði í Kaupmannahöfn
Þorbjörg nam yfirsetufræði í Kaupmannahöfn og útskrifaðist sem ljósmóðir 1856. Það var óvenjulegt að konur menntuðu sig á þessum tíma hvað þá að þær færu út til náms og Þorbjörg því meðal fyrstu kvenna hér á landi til að afla sér formlegrar starfsmenntunar. Allnokkurn kjark hefur því þurft til að ung kona tæki sig upp og héldi utan í þessum tilgangi. Eftir að heim kom stundaði Þorbjörg ljósmóðurstörf í Reykjavík allt til ársins 1902 og var embættisljósmóðir frá árinu 1864.
Líklegt er að saga foreldranna hafi haft mótandi áhrif á börnin því drykkjuskapur kom við sögu þeirra flestra á einn eða annan hátt og öll höfðu þau mikla samúð með lítilmagnanum. Systurnar sluppu við að verða sjálfar drykkjusýki að bráð. Drykkja kvenna var enda litin mjög alvarlegum augum í samfélaginu meðan ekki þótti tiltökumál að karlar væru drukknir hvenær sem færi gafst. Nýttu sér það jafnt stórbændur og höfðingjar sem fátæklingarnir í kotunum. Bræður Þorbjargar drukku allir, ekki síst Benedikt, og systur hennar giftust drykkjumönnum. Sjálf giftist hún aldrei og eignaðist ekki börn en fóstraði systurdóttur sína, Ólafíu Jóhannsdóttur.
Ólafía kom til Þorbjargar næstum fimm ára gömul. Þorbjörg hafði reyndar falast eftir að fá Kristínu systur hennar en móðirin Ragnheiður kaus að fara út í Viðey og sækja Ólafíu sem þar var í fóstri og koma henni fyrir hjá Þorbjörgu. Hugsanlega hefur þetta stafað af því að þrátt fyrir barnmergð og fátækt, en Ragnheiður var gift drykkfelldum presti, hefur henni þótt óbærilegt að láta annað barn frá sér fara og því kosið að sækja það barn sem þegar hafði verið látið annað. Ólafía lýsir samskiptum þeirra Þorbjargar á þann veg að Sigríður Dúna ævisöguritari hennar telur að Þorbjörg hafi aldrei verið Ólafíu sú ástríka móðir sem hún þráði. Þær hafi fremur verið eins og jafningjar og vinkonur en móðir og dóttir.
Benedikt Sveinsson bróðir Þorbjargar. Þau voru alla tíð mjög náin.
Stór í starfi og ástum
Samhliða störfum hafði Þorbjörg á hendi verklega kennslu ljósmóðurnema. Hún hefur augljóslega unnið mikið en auk starfa utan heimilis ræktaði hún matjurtagarð við húsið sitt og tók virkan þátt í alls konar félagsstörfum. Flest það sem var til umræðu í bænum lét hún til sín taka og hafði skoðanir á öllu. Hún hikaði ekki við að standa upp á fundum og tala en það þótti hin mesta goðgá að konur væru að trana sér fram á þann hátt. Menn vöndust því samt ótrúlega fljótt að hún sýndi svo karlmannlega hegðun en ekki er víst að nokkurri annarri konu hefði verið liðið það sama en þar ruddi hún engu að síður brautina fyrir aðrar konur.
Þorbjörg keypti lítinn steinbæ við Skólavörðustíg í Reykjavík og bjó þar þangað til hún byggði timburhús á lóðinni. Eftir að hún flutti í það leigði hún út steinbæinn og að þessu leyti var hún einnig frumkvöðull. Þær konur sem áttu fasteignir á þessum tíma höfðu flestar hlotið þær í arf eftir eiginmenn eða feður en Þorbjörg keypti og byggði sín hús sjálf.
Til þess var tekið af hversu mikilli næmni og viðkvæmni Þorbjörg sinnti konunum sem hún sat yfir. Oft tók hún með sér hreint lín, mat og önnur föng í hús þar sem hún vissi að lítið var til. Í skaplyndi hennar var engin hálfvelgja til. Hún elskaði af einurð og ákafa en hatur hennar þegar henni mislíkaði var jafn sterkt. Sorgin greip hana sömu heljargreipum og gleðin þegar því var að skipta. Líkt og fyrr sagði giftist Þorbjörg aldrei en veturinn 1884 bjó hún með Benedikt Gröndal skáldi.
Það átti að heita svo að Þorbjörg væri bústýra hjá Benedikt en líklega hefur þurft meira en ráðskonustarf til að þessi sjálfstæða kona flytti úr steinbænum sínum og inn á skáldið í Þingholtsstrætinu. Matthías Jochumson heimsótti þau og lýsti hamingjunni og gleðinni sem ríkti á heimilinu en það var í upphafi ástarsambandsins. Fljótlega fór þó að síga á ógæfuhliðina. Sennilega hafa þau Benedikt og Þorbjörg verið of ör í lund til að geta búið saman og haldið friðinn þótt eflaust hafi gneistað af fjöri þegar bæði voru í góðu skapi. Þorbjörg tók sambandsslitin svo nærri sér að hún var veik í tvö ár og þvældist bæði til Danmerkur og Bretlands að leita sér lækninga.
Lýsingar á sjúkdómi hennar og eirðarleysi á þessum tíma koma heim og saman við þunglyndi eins og við þekkjum það í dag. Hún hafði enga orku til framkvæmda, lokaði sig af vikum saman og festi hvergi yndi. Sigríður Dúna spyr sig hvort Þorbjörg hafi hugsanlega drukkið á þessum tíma og ómögulegt er að segja til um það. Nóg var drukkið í kringum hana og báðir Benediktarnir í lífi hennar drykkjumenn. Hins vegar er í raun nóg að ætla að sorgin hafi einfaldlega yfirbugað hana og nútímakonur þekkja vel þá erfiðleika sem fylgja sambandsslitum. Árið 1886 kom hún heim og tók ótrauð til við störf sín aftur. Þorbjörg fór sér þó hægar upp frá þessu og var ekki eins ósérhlífin og áður. Hún hafði lært að þreki hennar voru takmörk sett.
Elliðaármál
Sum mál voru Þorbjörgu hugleiknari en önnur og hér verður stilklað á stóru í einu. Kistubrotsmál eða Elliðaármál stóðu yfir nánast allan áratuginn 1870-80. Benedikt bróðir Þorbjargar bjó á Elliðavatni og skömmu eftir að hann settist þar að keypti Thomsen kaupmaður í Reykjavík laxveiðiréttinn í ánum. Hann setti upp laxakistur neðst í ánum til að koma í veg fyrir að lax synti upp árnar og náði þannig niður við ósa hér um bil öllum laxi sem gekk í árnar. Benedikt gerði áveitu á Elliðavatnsengjum sem varð til þess að annað hvort voru árnar svo vatnslitlar að lax gekk ekki í þær eða svo vatnsmiklar að hann gat synt yfir kisturnar. Thomsen fór í mál við Benedikt vegna þessa og vann málið.
Benedikt nýtti sér til varnar ákvæði Jónsbókar sem bannaði mönnum að þvergirða ár. En fleira hékk á spýtunni en hagsmunir Benedikts og Thomsens. Bændur við Elliðaár höfðu fram til þessa getað nýtt sér laxveiðina sem búsílag og fátæklingar í Reykjavík áttu til að laumast í þær að næturþeli og ná sér í ofurlitla björg. Laxinn var ekki jafnverðmætur þá og nú svo þetta athæfi var að mestu látið óáltalið, enda hefur mönnum ekki þótt taka því að vakta árnar fyrir nokkra laxatitti. Thomsen girti hins vegar alveg fyrir möguleika annarra á veiðum og ætla má að þótt Þorbjörg hafi fylgt bróður sínum af heilum hug er einnig næsta víst að hún hafi vitað hversu vel laxinn kom sér á fátækari heimilum og það kann að hafa haft áhrif á afstöðu hennar.
Alþingi setti árið 1874 lög um friðun á laxi og þar kvað á um að óheimilt væri að leggja net eða garða lengra en út í miðjar ár. Thomsen hélt þó uppteknum hætti og andstæðingar hans gripu þá til þess ráðs að brjóta kistur hans sem hann byggði jafnóðum og leikurinn endurtók sig nokkrum sinnum. Þorbjörg eggjaði menn óspart til kistubrota og sú saga gekk í bænum að hún hefði klæðst karlmannsbúningi og farið að næturþeli og brotið kisturnar sjálf. Þorbjörg var að lokum dæmd í tólf daga varðhald vegna þessa máls en hún sat þó aldrei inni. Sigurður Jónsson fangavörður neitaði að setja hana inn í hegningarhúsið og vistaði hana í stofu sinni í tæpan sólarhring eða þann tíma sem það tók hann að ná í landshöfðingjann og fá hann til að láta málið gegn henni niður falla. Viðbrögð Sigurðar sýna vel hversu vinsæl Þorbjörg var meðal bæjarbúa. Elliðaármálum lyktaði þannig að Thomsen kaupmaður fjarlægði kisturnar úr ánum.
Norðmenn reistu brjóstmynd af Ólafíu Jóhannsdóttur fósturdóttur Þorbjargar en hún starfaði í mörg ár að líknarmálum þar í landi.
Íslenska kvenfélagið
Kvenfrelsi og kvenréttindi voru Þorbjörgu hugleikin alla ævi. Árið 1895 stofnaði hún Íslenzka kvenfélagið ásamt Ólafíu Jóhannsdóttur, fósturdóttur sinni. Það var fjölmennt félag. Í Reykjavík einni voru í byrjun nokkur hundruð félagskonur sem verður að telja allnokkuð í ekki stærri bæ. Auk þess átti að stofna undirdeildir víðsvegar um landið og áttu þær allar að hafa sama aðalmarkmið eins og Reykjavíkurdeildin, en máttu þó að vísu starfa jafnframt að sínum eigin hagsmunum. Undirdeildirnar áttu að greiða gjald til aðaldeildarinnar í Reykjavík en meðlimum þeirra heimilt að koma á fundi þar og greiða atkvæði.
Íslenzka kvenfélagið varð þó aldrei eins afkastamikið úti á landi og í Reykjavík þótt um tíma hafi verið blómleg starfsemi bæði á Seyðisfirði og víðar. Konur sem höfðu áhuga á kvenréttindum voru um allt land en verr gekk þar að koma á fót skipulagðri félagsstarfsemi. Í lögum félagsins, sem samþykkt voru 26. janúar 1895, var fast á um það kveðið að tilgangur félagsins væri fyrst og fremst að efla réttindi kvenna. Í fyrstu grein laganna stendur, „að markmið þess sje að berjast fyrir auknum réttindum íslenzkra kvenna og með samvinnu að efla þekkingu þeirra og fróðleik að öllu leyti. Auk þess vill félagið styrkja kvenfólkið í fjárhagslegu tilliti og styðja öll þau mál, sem efst eru á dagskrá þjóðarinnar.“
Árið 1895 sendi Íslenska kvenfélagið áskorun til alþingis um að setja kosningarétt kvenna á stefnuskrá sína. Undir þessa áskorun skrifuðu 3500 konur en aðeins höfðu konurnar haft um tvo mánuði til að safna undirskriftum. Alþingi gaf áskoruninni engan gaum en íslenskar konur geta verið stoltar af því að formæður þeirra urðu fyrstar til þess af Norðurlandakonum að senda löggjafarþingi sínu svona áskorun.
Þegar Benedikt hóf baráttu sína fyrir því að settur yrði á stofn í Reykjavík lögfræðiskóli og úr honum og hinum tveimur æðri menntastofnunum landsins, prestaskólanum og læknaskólanum yrði gerð sameiginleg menntastofnun eða háskóli, studdi Þorbjörg og kvenfélagið hann með ráðum og dáð. Kvenfélagið safnaði í sjóð dágóðri upphæð sem rann til háskólans þegar honum var komið á fót. Félagið gaf 2000 kr. til háskólans. En í gjafabréfinu var ákveðið að stofna skyldi með þessu sjóð til styrktar konum er stunduðu nám við hinn fyrirhugaða háskóla.
Þorbjörg var frumkvöðull á mörgum sviðum meðal annars var hún meðal fyrstu kvenna hér á landi til að byggja sér hús.
Skörungur kveður
Áhugi Þorbjargar á háskólanum bendir til að hún hafi látið menntun sig miklu varða. Ólafía Jóhannsdóttir segir frá því í endurminningum sínum að árið 1887 þegar Einar frændi hennar Benediktsson bjó hjá þeim í steinbænum hafi hann hvatt hana til að nýta sér nýfengna heimild kvenna til að taka próf frá Lærða skólanum. Þorbjörg samþykkti þetta en ætla má að ekki hafi þurft að biðja hana oft um leyfi því sjálf kaus hún að menntast og slík kvenréttindakona hefur áreiðanlega verið því fylgjandi að fósturdóttir hennar menntaði sig. Ólafía lauk þó aldrei stúdentsprófinu.
Ævi Þorbjargar Sveinsdóttur er ekki hægt að gera tæmandi skil í stuttu máli og ótalmargt fleira mætti tína til og nefna til marks um stórbrotinn persónuleika hennar og ótrúlega elju. Hún var sannur kvenskörungur fullur af baráttugleði og kjarki. Þorbjörg lést árið 1903 eftir sex mánaða sjúkdómslegu. Fjölmargir minntust hennar og kannski enginn á fallegri hátt en bróðursonur hennar. Einar kveður frænku sína svona:
Heita eining huga og máls,
hjarta gulls og vilji stáls,
ljósið trúar, ljósið vona
lífs þíns minning yfir brenni.
Þú, sem unnir ei til hálfs
auðnu landsins dætra og sona,
blómsveig kærleiks bjart um enni
berðu hátt. Nú ertu frjáls.
Dyggð og tryggð þitt dæmi kenni.
Dána! Þú varst íslensk kona.
Steingerður Steinarsdóttir ritstjóri Lifðu núna skrifar.
