Ólöf Guðný Geirsdóttir, prófessor við Matvæla- og næringarfræðideild Háskóla Íslands, segir mikilvægi matar og þess fyrir aldraða vera í góðu næringarástandi sé oft vanmetið eða jafnvel einskis metið. Matur og vökvi séu hornsteinar lífs og að ekki sé hægt að reikna með að andleg eða líkamleg heilsa sé í lagi ef ekki er tryggt að þessar grunnforsendur séu í lagi. Það sé mjög mikilvægt fyrir aldraða að nærast vel og passa að fá næga orku yfir daginn en minnkuð matarlyst er oft fylgifiskur ellinnar sem getur stafað af lyfjum, sjúkdómum eða einhverju skammvinnu ástandi. Prótínþörf aldraða eykst vegna vöðvarýrnunar sem er fylgifiskur hækkandi aldurs en orkuþörfinni er oft ekki mætt nægjanlega og segir Ólöf að matarlyst eigi ekki að minnka hjá öldruðum.
Að borða er félagsleg athöfn
Nú minnkar oft matarlyst hjá eldra fólki, það finnur gjarnan minna bragð við hækkandi aldur, sumir eru með gervitennur, og það þarf kannski minni orku, hvað er mikilvægast fyrir eldra fólk að huga að þegar kemur að næringu? „Það fyrsta sem maður kveikir á þegar eldra fólk hefur minnkaða matarlyst er að það sé eitthvað í gangi. Matarlyst minnkar almennt ekki hjá eldra fólki nema að það sé undirliggjandi vandi, það geta verið sjúkdómar, lyf eða aðstæður sem draga úr matalyst, andleg vanlíðan, einmanaleiki eða eitthvað sem truflar líðanina eins og slappleiki. Frískir einstaklingar sem líður vel eru yfirleitt með góða matarlyst. Ef matarlyst minnkar þá ættu viðvörunarbjöllur að hringja og mikilvægt er þá að bregðast við.
Fyrir langflesta er það líka lítil ánægja að borða einn. Margt eldra fólk er hætt að elda og fær heimsendan mat og borðar kannski rétti af örbylgjubakka. Eldra fólk kemst oft ekki sjálft út í búð og fær þá einhvern til að kaupa fyrir sig þannig að þegar fólk er spurt hvort það vanti eitthvað þá er það oft komið með ákveðinn lista af matvöru sem það vill láta kaupa fyrir sig en hugsar kannski ekkert frekar um mat sem er ekki á honum. Þá vantar oft tilbreytinguna og matarinnkaupin verða einhæft og ekki nógu spennandi. Það hluti af því að borða að fá nýtt bragð, vera með fólki, finna góðan ilm, finna áferðina á matnum o.s.frv., þannig að það er margt sem spilar þarna inn í. Í rannsókn sem var stjórnað af Berglindi Blöndal sem var þá doktorsnemandi kom í ljós að verið var m.a. að kaupa mat fyrir eldri borgara aðra hverja viku sem þýðir að lítið er af ferskvöru á innkaupalistanum. Þegar svo er þá erum við að tala um sýrðar mjólkurvörur, hrökkbrauð, ekki venjulegt brauð, og yfirhöfuð mat sem geymist lengi. Slíkur matur er ekki mjög spennandi og vantar þá eitthvað sem er ferskt og gott.“
Orka, prótín og D-vítamín mikilvægast að fá úr mat
Það sem er mikilvægast varðandi næringu, og til að missa ekki andlega- og líkamlega færni, er að borða nóg, fá örugglega næga orku, prótín og öll þau næringarefni sem líkaminn þarfnast til að viðhalda heilbrigði að sögn Ólafar. „Algengasti skorturinn hjá eldri einstaklingum sem eru veikir eða hrumir er orku- og prótínskortur. Orka og prótín er grunnurinn í mataræði en það sem við sjáum almennt er að eldra fólk borðar ekki nógan mat. Allir sem fá ekki nægilega mikið af orku og prótínum munu rýrna, missa vöðva líkamans sem hefur áhrif á styrk og þol og dregur úr líkamlegri færni. Orku- og prótínskortur veldur því að ekki er hægt að byggja upp vöðvastyrk, vöðva eða ónæmiskerfið sem gerir okkur viðkvæmari fyrir sýkingum en tap á vöðvastyrk er áhættuþáttur fyrir byltum. Auk þess má segja að allir sem búa á Íslandi og taka ekki D-vítamín lenda í D-vítamínskorti þar sem okkur vantar sólarljós sem gefur okkur D-vítamínið.“
Nú eru margir aldraðir sem eru hættir að elda og kaupa tilbúna rétti, hvað finnst þér um það næringarlega séð?„Ef lítið er keypt í matinn fyrir fólk og það er kannski að fá heimsendan mat þá er viðkomandi að fá um 600 hitaeiningar í máltíð. Meðaleinstaklingurinn þarf um 2.000 hitaeiningar. Þó að morgunmatur sé borðaður þá nær eldra fólk kannski upp í 900 hitaeiningar til dæmis úr ab-mjólk eða súrmjólk en það er bara ekki nóg. Þetta er helsta vandamálið. Ef fólk borðar 1944 rétt, sem er um 500-600 hitaeiningar, tvisvar á dag og millimál þá kannski nær það nægjanlegri orku. Einstaklingur sem er 85 ára þarf orku til að hafa ofnæmiskerfið, hjartslátt, líkamshita o.fl. í lagi og þó svo að fólk hreyfi sig mun minna á þessum aldri en yngra fólk þá fer mikil orka í að halda sér á lífi og ef orkan er ekki næg getur fólk ekki gert meira en það sem er lífsnauðsynlegt. Svo er annað sem gerist í orkuskorti og gleymist oft sem er að það verður heldur ekki næg orka til að hafa gaman af hlutunum og njóta þess að vera til og þá verður fólk dapurt og kvíðið og svolítið sinnulaust af því líkamann vantar orku. Næring er grunnforsenda lífsins en það vill gleymast svolítið þegar talað er um gamalt fólk.“
Meirihluti þeirra sem eru hrumir aldraðir eru vannærðir hér á landi
©Kristinn Ingvarsson
Allur matur er betri en enginn matur, segir Ólöf. „Það sem má hafa í huga þegar tilbúinn matur er á boðstólum er að reyna að hafa fjölbreytni en einnig að sumir þurfa að passa upp á saltið. Það er mikilvægt að njóta matar og hafa það að markmiði að borða a.m.k. eina heita máltíð á dag.“
Er næringarvandi, eða -skortur, hjá eldra fólki vandi, t.d. bæði vegna hrumleika og sjúkdóma? „Miðað við niðurstöður rannsókna á Íslandi þá er vannæring algeng hjá eldri einstaklingum sem eru veikir og/eða hrumir. Meirihluti þeirra sem eru hrumir aldraðir eru vannærðir hér á landi. Við sjáum það þegar fólk kemur inn á spítala, það hafa mjög fáir skoðað þetta á öldrunarheimilum en hefur þó verið gert á Akureyri og þar leit næringarástand hjá öldruðum mjög illa út. Það þarf að skoða þetta betur. Það hefur verið reiknað út að það væri ekki hægt að vera með nægilega mikið prótín eða orku fyrir heimilisfólk á öldrunarheimilum nema að bjóða upp á tvær heitar máltíðir á dag, en prótínþörf er aukin hjá eldra fólki, grjónagrautur með slátri á kvöldin til dæmis gefur prótín og orku.“ Ólöf segir aðspurð að almennt séu ekki starfandi næringarfræðingar á öldrunarheimilum í dag en það sé mikil þörf fyrir næringarfræðinga á öldrunarheimilum. „Í doktorsverkefninu hennar Berglindar Blöndal þá þróuðum við mat sem var í litlum einingum en mjög orku- og prótínríkur, þarna er frábært ónýtt tækifæri fyrir íslensk matvælafyrirtæki að þróa næringar- og prótínríkan mat fyrir aldraða eða aðra sem þurfa að byggja sig upp en hafa litla matarlyst. Vannæring hefur neikvæð áhrif á bataferli og uppbyggingu allra auk þess sem vannæring dregur úr andlegri- og líkamlegri færni fólks.“
Hvað getur fólk gert til að fylgjast með og tryggja að það sé nægjanlega vel nært? „Ef fólk er vannært þá er það nokkuð sem gerist mjög hægt og maður sér það ekki fyrr en fötin eru orðin allt of stór því við verðum oft samdauna því hvernig fólk lítur út. Einfaldast er að fylgjast með hvort einstaklingur sé farinn að borða minna, sleppur úr máltíðum eða skammtar sér minna á diskinn. Matur sem er ekki borðaður gerir ekkert gagn. Aldrað fólk þarf um 75% af næringu einstaklings á besta aldri sem er um 1.800 hitaeiningar á dag annars getur slæmt ástand myndast, jafnvel hættulegt. Matur er lykillinn að heilbrigðu næringarástandi. Heit máltíð a.m.k. einu sinni á dag ásamt öðrum minni næringarríkum máltíðum yfir daginn tryggir lágmarks næringu og fyrir marga eldri einstaklinga þarf tvær heitar máltíðir til að tryggja þeim næga orku og prótín.“
Taka þarf mataræðið alvarlega
Hvað með vatnsdrykkju, hversu mikilvæg er hún? „Aldraðir eru viðkvæmari fyrir því að þorna upp en það er talað um að drekka vökva í ráðleggingum fyrir alla. Í raun er auðveldara að dekka mjólk eða ávaxtasafa en vatn og fá þá orku og prótín úr mjólkinni. Margir eldri sem ég hef sinnt finnst gott að fá sér pilsner með mat – allt er þetta gott og það er talað um að eldri karlar þurfi um 2 l af vökva en konur 1.600 ml en sem sagt ekki endilega vatn, bara einhvern vökva, t.d. jógúrt eða kaffi, og Danir eru svo huggulegir að þeir tala jafnvel um bjór en við erum nú ekki komin þangað,“ segir Ólöf og hlær létt.
Er eitthvað sem þú ráðleggur fólki sem er komið á efri ár að gera í sambandi við næringu?
„Taka matinn alvarlega, borða helst sex máltíðir á dag og tryggja það helst að borða tvær heitar máltíðir daglega. Alls ekki að fara í megrun, matur er grunnur að því að aldraðir viðhaldi færni og heilsu. Auðvitað getur allt gerst en ef grunnurinn er ekki í lagi, að nærast, sofa, búa við öryggi og fá ást og umhyggju, svo við náum að blómstra sem manneskjur, þá farnast okkur ekki vel.“
Þarf að leggja meiri áherslu á næringardrykki til stuðning fæðunni? „Næringardrykkir koma ekki í staðinn fyrir mat en eru oft nauðsynleg viðbót þegar gengur illa að borða og/eða matarlystin er lítil. Fyrir flesta er auðveldara að drekka en að borða með hníf og gafli auk þess sem fljótandi næring sparar orku sem annars fer í að tyggja matinn og sitja til borðs. Það eru til íslenskir næringardrykkir sem eru unnir úr mjólk og eru með orku og prótíni eins og eru ekki mjög dýrir. Næringardrykkir eru góðir þegar fólk er að byggja sig upp eftir t.d. veikindi, því það er oft auðveldara að drekka og fá næringu þannig en úr fastri fæðu.“
Fjárhagur hefur áhrif á fæðuval og næringarástand eldri borgara 
Hvað með fæðubótarefni, hversu gagnleg eru þau? „Almennt er ekki mælt með fæðubót nema D-vítamíni en þeir sem borða lítið eða einhæft geta haft gagn af því að nýta sér fjölvítamín eða næringardrykki. Ofurskammtar af vítamínum eða steinefnum eru ekki ráðlagðir og almennt má segja að þau geri ekkert gagn nema hjá þeim sem eru í næringarefnaskorti.“
Telur þú að kostnaður geti staðið í veginum hjá öldruðum þegar kemur að því að kaupa hollan mat? „Já, við höfum íslenska rannsókn sem sýnir að fjárhagur hefur áhrif á fæðuval og næringarástand hjá eldra fólki, við sjáum það ítrekað. Stundum er lyfjakostnaðurinn þannig að það fer að hafa áhrif á annað. Svo vitum við líka sem vinnum með eldra fólki að forgangsröðun er stundum þannig að barnabörnin ganga fyrir mat og jafnvel lyfjum. Fólk vill gera vel við barnabörnin og kýs að borða frekar hafragraut í viku en að sleppa afmælis- eða jólagjöfinni til barnabarna. En svo ættu vinir og aðstandendur að vera duglegt að bjóða ömmu og afa í mat, það þarf ekki að vera flókið, bara eitthvað einfalt og það sem fólk ætlar að hafa hvort sem er. Það að borða saman er svo miklu meira en orkan- og næringin í matnum, samveran nærir líka okkur andlega og gerir lífið svo miklu skemmtilegra.“
Ragnheiður Linnet blaðamaður skrifar fyrir Lifðu núna
