Internetið og samfélagsmiðlar hafa opnað okkur óendanlega möguleika á að nálgast upplýsingar og tengjast fólki. Flestir eiga á samfélagsmiðlum ótal vini, eða vinir eru varla rétta orðið, því stór hópur þeirra er í raun bláókunnugt fólk. Þrátt fyrir það veitum við þeim aðgang að upplýsingum um einkalíf okkar, myndir af barnabörnunum, fjölskylduboðum og ferðalögum. Í raunheimum myndum við ekki einu sinni heilsa þessu fólki hvað þá bjóða því að setjast til borðs heima hjá okkur. Þetta getur verið hættulegt eins og dæmin sanna.
Mikil umræða hefur farið fram um netsvindl af margvíslegum toga og fólk er í auknum mæli farið að stíga fram og tjá sig um reynslu sína. Mikil vanlíðan og skömm fylgir því að láta blekkjast af fólki sem ekki er traustsins vert en eins og alltaf gerist þegar farið er að tala um hlutina kemst fólk að því að það er ekki eitt á báti og að enginn þarf að skammast sín fyrir að vera í eðli sínu svo góð manneskja að hann treysti öðrum og gefi þeim annað tækifæri.
Fake eru ástralskir sjónvarpsþættir byggðir á sögu Stephanie Wood. Hún skrifaði skáldsögu sem kom út árið 2019 og byggði á atburðum úr hennar eigin lífi en samband hennar og blekkingameistarans endaði árið 2015. Aðalpersóna sögunnar er Birdie Bell. Einhleyp kona á fimmtugsaldri sem hafði skráð sig á stefnumótaforrit og kynnst manni í gegnum það. Birdie líst ekkert á Joe Burt í byrjun en hann heldur áfram að senda henni skilaboð og biðja um annað tækifæri. Að lokum lætur hún undan. Samkvæmt prófílnum var um að ræða vellauðugan fjárbónda og fasteignamógúl, fráskilinn og faðir tveggja barna. Fljótlega segir hann Birdie að fyrrum kona hans glími við andleg veikindi, sýni miklar skapsveiflur og sé ofbeldisfull.
Þótt af og til færu á loft rauð flögg virtist Joe Burt þess á milli trúverðugur, umhyggjusamur og góður.
Rauðu flöggin og leiðarstikurnar
Ýmis rauð flögg fóru vissulega á loft við það og af og til í byrjun sambands þeirra, Joe og Birdie. Hún stóð hann að því að verða tvísaga um ýmislegt og einhver nagandi tilfinning gerði vart við sig af og til. En svo er auðvelt að horfa framhjá rauðu flöggunum og bæla niður efasemdaröddina þegar milli þeirra birtast reglulega leiðarstikur sem virðast staðfesta að allt sé satt og rétt. Joe býður Birdie til að mynda í heimsókn á landareign sína og í kofann þar sem hann dvelur þegar hann sinnir fjárhópnum sem þarna gengur sjálfala meirihluta ársins. Hann gengur þarna inn og út og er greinilega hagvanur. Þarna eiga þau sinn fyrsta rómantíska ástarfund. Síðar kemst Birdie að því að þessi landareign var til sölu og eigendurnir voru þar sjaldan nema um helgar. Joe greip tækifærið þegar hann vissi að kofinn væri tómur. Hið sama gildir um stóra landareign sem hann segist ætla að kaupa og gera að framtíðarheimili þeirra. Eignin er til sölu og hann er búinn að undirbúa jarðveginn, fara og hitta hjónin sem eiga hana nokkrum sinnum áður og þau taka honum eins og kunningja eða vini. Í þeirri ferð segir hann Birdie að hann eigi, „svívirðilega mikið af peningum“.
Á þessum tíma gengur Birdie til sálfræðings og er að reyna að yfirvinna kvíða. Sálfræðingurinn hennar hvetur hana til að sleppa tökunum, ekki ofhugsa hlutina og treysta. Í mörgum tilfellum hefði þetta eflaust verið gott ráð en í þessu það versta sem hægt var að gefa. Birdie verður ástfangin af Joe og þegar hún kemst að því að hvert einasta orð sem hann hafði sagt henni var lygi verður það gríðarlegt áfall. Hann er gjaldþrota, með dóm á bakinu fyrir fjársvik, heimilislaus, fyrrum kona hans er fullkomlega heil á geði og hann var í samskiptum við og átti í ástarsamböndum við aðrar konur meðan hann var með Birdie. Allar afsakanir hans fyrir hvers vegna hann mætti seint eða alls ekki á stefnumót voru uppspuni frá rótum og í raun þekkti hún alls ekki manninn sem hafði gist rúm hennar, hitt fjölskyldu hennar og verið í aðalhlutverki í lífi hennar um fimmtán mánaða skeið.
Í ljós kemur að Joe Burt á sér sögu um svindl og óheiðarleika frá barnæsku. Hann er narsissisti, áráttulygari og draumóramaður. Á einum tímapunkti veltir Birdie fyrir sér hvort Joe trúi sjálfur eigin lygum á meðan hann spinnur þær upp. Þótt sagan fjalli vissulega fyrst og fremst um ofbeldissamband af þessum toga má samt segja að undirliggjandi þema sé spurningin hvers vegna við treystum ekki innsæi okkar, bælum það niður og jafnvel neitum að horfast í augu við raunveruleikann þegar kemur að ástinni. Er draumurinn um ást svo sterkur að hann yfirskyggi allt annað? Er það vegna þess að samfélagið leggur ofuráherslu á að allir séu í parasambandi og enginn geti verið heilsteypt og hamingjusöm manneskja nema með maka? Erum við ekki raunveruleg eða einhvers virði nema einhver elski okkur? Í gegnum söguna fá áhorfendur og lesendur bókarinnar að kynnast Birdie náið. Æsku hennar og uppvexti og hvernig hún mótast sem manneskja. Hugsanlega er þar að leita skýringanna á því hvers vegna hún þarfnast þess svo mjög að trúa á ævintýrið. Kannski höfum við öll jafnmikla þörf fyrir að trúa á ævintýri.
Brittani Ard hefur gert hlaðvarp, You Probably Think this Story Is about You, um sögu sína og manninn sem blekkti hana.
Draumurinn um prinsinn
Samskonar efnistök er að finna í hlaðvarpi Brittani Ard. Hún kynntist sínum Joe, manni að nafni Kanon, líka á netinu og honum tókst að sannfæra hana um að þau væru sálufélagar og þeirra biði björt framtíð. Áfallið að komast að því að hann hafði logið að henni frá byrjun og væri með margar fleiri konur á hliðarlínunni sem fengu hver sína útgáfu af baksögu hans var mikið. En í stað þess að skríða í skjól og syrgja það sem aldrei varð og myndi aldrei verða stofnaði Brittani hóp á samfélagsmiðlum fyrir þær konur sem höfðu orðið fyrir barðinu á Kanon og hóf að gera hlaðvarpsþætti um kynni þeirra og fléttaði inn í frásögnina æsku sinni og uppvexti. Þættir hennar heita You Probably Think this Story is about You. Hægt er að hlusta á þá á Spotify. Brittani leitast við að skilja ekki bara hvers vegna hún lét blekkjast heldur gefur öðrum konum úr hópnum einnig færi á að tjá sig og segja sína sögu. Hlustendur gátu svo sent henni spurningar sem hún svaraði í tveimur viðbótarþáttum. Who the Hell is Hamish?, eru svo enn aðrir hlaðvarpsþættir um svindlara sem náði 7,6 milljónum dollara af fólki áður en upp hann komst og hann var dæmdur í tólf ára fangelsi fyrir fjársvik.
Þessar tvær konur eru langt frá því þær einu sem hafa lent í klóm atvinnusvindlara og lygara. Í fyrra voru vinsælir á Netflix þættirnir The Tinder Swindler og áður voru komnir, Inventing Anna, Puppet Master og Dirty John. Allt um fólk sem skáldar upp nýjan persónuleika fyrir sjálft sig til þess að blekkja aðra og hafa af þeim ýmist peninga, umhyggju, ást eða annað sem það sækist eftir. Þeir sem beita svikum af þessu tagi eru narsissistar, ófærir um að skynja eða skilja hversu hræðilega þeir leika aðra. Eitt af rauðu flöggunum sem Brittani tók eftir var þegar Kanon var að tala við frænda hennar sá hún hvernig hann hermdi eftir honum. Hann hallaði undir flatt eins og hann, krosslagði fæturnar, fór að nota sömu orðin og svo framvegis. Þetta er eitt af þeim brögðum sem narsissistar beita til að blekkja fólk. Þeir hafa enga samkennd en geta með því að apa eftir öðrum virst góðir hlustendur og skilningsríkir. Þeir skilja hins vegar eftir sig slóð brotinna manneskja sem hafa ekki eingöngu þurft að komast yfir sorgina yfir að missa þann sem þeir elskuðu, persónu sem var í raun aldrei til, heldur einnig vanlíðanina, skömmina og sjálfsásökunina yfir að hafa verið svo auðtrúa. Þær standa eftir berskjaldaðar gagnvart ættingjum, vinum, samstarfsfólki og kunningjum sem óhjákvæmilega veit að þær voru í langvarandi sambandið við ástarsvindlara og létu blekkjast.
Felix Åkelund var ofsóttur af gervipersónu að nafni Emma á netinu. Mannorð hans var gersamlega eyðilagt algerlega að ósekju.
Neteineinelti og eltihrellar
Önnur gerð ofbeldis er svo neteinelti. Eltihrellar hafa fundið sér leiðir til að nota Internetið til að kvelja og í raun í eyðileggja líf annarra. Í spilara RUV er aðgengileg heimildaþáttaröðin Stalker. Þar segir frá ungum sænskum manni, Felix Åkelund, sem verður fyrir því að einhver tekur upp á senda ungum konum skilaboð í nafni Emmu, sem segist vera kærasta hans og segir þeim að hætta að senda honum óviðeigandi myndir. Síðar sendir Emma yfirmönnum hans og vinum skilaboð og fullyrðir að hann beiti konur ofbeldi. Smátt og smátt eyðileggur viðkomandi orðspor hans og líf en á bak við þetta stendur einhver allt annar en hin unga Emma sem myndin sem fylgir prófílnum er af. Felix veit ekkert hver þetta er og lögreglan vísar málinu frá, neitar í fyrstu að rannsaka það eða aðstoða hann.
Abby Furness var eitt fórnarlamba Matthews Hardy.
Sú var einnig raunin í sambærilegu bresku máli en heimildaþætti um það er að finna á Netflix, Can I Tell You a Secret. Maður að nafni, Matthew Hardy, ofsótti fjöldann allan af ungum konum, yfirtók samfélagsmiðlareikninga þeirra og tókst meðal annars að eyðileggja ástarsamband einnar þeirra, næstum að koma í veg fyrir hjónaband vinkonu annarrar, rústa vináttusamböndum og eyðileggja starfsferil einnar. Hann náðist að lokum og var dæmdur í níu ára fangelsi. Það var mest fyrir tilstilli sannana sem ein stúlknanna hafði safnað og að önnur náði að vinna traust hans og tók upp símtöl sín við hann. Um síðir komst Felix Åkelund einnig að því hver hafði ofsótt hann og sú manneskja hlaut einnig dóm. Í lok þáttaraðarinnar kemur þó fram að hann og eiginkona hans eru hrædd um að viðkomandi sé byrjaður aftur.
Sambærileg mál hafa komið upp á Íslandi og þolendur í sumum tilfellum mætt áhugaleysi lögreglu og verið sagt að engin ástæða sé til að óttast um öryggi sitt. Enginn sem horfir á þessa þætti getur tekið undir að svo sé. Eltihrellar eru hættulegir og þeir geta auðveldlega eyðilagt líf fólks. Það er erfitt að vinna aftur gott orðspor þegar mannorð manna hefur verið lagt í rúst. Það er hræðilegt að upplifa að fylgst sé með manni, að ókunnug manneskja viti alltaf hvar þú ert stödd eða staddur og hafi aðgang að þínum nánustu, að öll stjórn á eigin lífi sé tekin úr höndum þér og þú vitir ekkert hver brúðustjórnandinn er sem hefur sett allt á hvolf. Það er því ágætt að vera meðvitaður um hættur Internetsins og hleypa ekki hverjum sem er að sér þar frekar en í við bjóðum ekki öllum inn heima hjá okkur.
Steingerður Steinarsdóttir ritstjóri Lifðu núna skrifar.
