Fatnaður er meðal þess sem skilgreinir kyngervi en með því er ekki átt við líffræðilegt kyn heldur hvernig manneskjan upplifir sig og skilgreinir sig sjálf. Þess vegna hafa alls konar takmarkanir varðandi það hvernig fólk hylur líkama sinn tíðkast í gegnum tíðina. Meðan konur gengu í pilsum og var bannað víða að klæðast buxum bjuggu þær ekki bara við hamlandi fatnað heldur beinlínis hættulegan. Pilsin voru þung og þess dæmi að konur drukknuðu ef þær féllu vatn því pilsin drógu þær niður.
Kvenföt og snið þeirra skilgreindi sömuleiðis stöðu konunnar, hvort hún teldist æruverðug eða syndug, hvort hún væri gift eða einhleyp og hvar í stétt hún stóð. Svo er líka velþekkt að klæðaburður konu var meðal þess sem notað var til að draga úr trúverðugleika hennar þegar hún kærði kynferðisofbeldi. Konur voru sagðar hafa kallað yfir sig ofbeldið með ögrandi fatnaði og sú trú viðvarandi að karlar gætu einfaldlega ekki stjórnað hvötum sínum frammi fyrir svo djörfu hálsmáli eða pilsfaldi. Nokkuð áhugavert í ljósi þess að fyrr á öldum miðuðust slíkar ögranir við kona hefði sýnt ökkla, hluta af kálfa eða óhanskaklædda hönd.
Karlar þurftu einnig að fara með það eins og mannsmorð ef þeir kusu að klæðast kvenfatnaði. Í Taílandi og á Indlandi var þriðja kynið skilgreint. Því tilheyrðu karlmenn sem kusu að taka á sig kyngervi og kynhlutverk kvenna. Þeir höfðu margir atvinnu af vændi eða voru skemmtikraftar og lifðu á jaðri samfélagsins. Margir voru útskúfaðir úr fjölskyldum sínum en á Vesturlöndum tilheyrðu þeir neðanjarðarmenningu sem fór ákaflega leynt. Oscar Wilde og félagar hans dönsuðu á línunni á listilegan hátt. Á nítjándu öld lögðu þeir mikinn metnað í klæðnað sinn, lögðu línurnar í karlmannatískunni og klæddust alls konar búningum í einkasamkvæmum. Þeir voru kallaðir „dandies“ eða spjátrungar. Oscar var samkynhneigður eða tvíkynhneigður og greiddi það dýru verði því hann var dæmdur til fangelsisvistar eftir að faðir elskhuga hans kærði hann. Um dvölina í Reading Gaol samdi hann ljóð sem fékk titilinn Kvæðið um fangann í snilldarþýðingu Magnúsar Ásgeirssonar.
Þröngar skorður
Ótal fleiri dæmi eru til um hvernig fatnaður sníður fólki þröngan stakk innan samfélagsins og mætti nefna búrkur og höfuðslæður islamstrúarkvenna. Þær hafa verið þyrnir í augum yfirvalda í kristnum heimi meðal annars í Frakklandi þar sem gerð var tilraun til að banna múslimastúlkum að bera slæður í frönskum skólum. Meðal fyrstu verka klerkastjórnarinnar í Íran og talíbana í Afganistan þegar þeir komust til valda var að banna konum að klæðast vestrænum fatnaði og þær skyldaðar til að vera í búrkum og bera ævinlega slæður.
Allt tengist þetta viðleitni til þess að halda konum inni á heimilunum og skipa þeim sess skör neðar en körlum. Fötin hindra frelsi þeirra og hreyfigetu. Að ná stjórn á og móta líkama kvenna hefur sömuleiðis verið viðfangsefni valdastofnana þjóðfélaga víða um heim frá aldaöðli. Kínverjar reyrðu fætur stúlkna til að skapa fótnettar og fatlaðar konur sem aðeins gátu hreyft sig um innandyra og þá oft með miklum harmkvælum. Hvalbeinalífstykki mótuðu mitti kvenna í Evrópu á miðöldum og þrengdu svo að lungunum þeirra að þær féllu oft í yfirlið þess vegna. Nú á dögum hafa ótal möguleikar til að móta líkamann opnast konum. Sumar velja að klæðast lífstykkjum og reyra mittið, aðrar leggjast undir hnífinn og fá stærri brjóst, rass og minnka annað.
Í dag eiga konur að vera mjóar en mega ekki of mjóar. Þær eiga að vera vöðvastæltar en mega ekki vera of sterklegar. Ekki er langt síðan íslenskar Crossfit-konur máttu þola að vera kallaðar ókvenlegar í blöðum. Margir brugðust einnig ókvæða við árið 2019 þegar karlmaður nokkur talaði niðrandi um tenniskonuna, Serenu Williams á netinu. Þar var henni líkt við karlmann og því haldið fram að árangur hennar í íþróttum stafaði af því að hún væri karl fremur en kona.
Kvenleikinn uppmálaður
Allt frá því Simone de Beauvoir skrifaði í bók sinni, Hitt kynið eða Le Deuxième Sexe, að við fæddumst ekki konur heldur yrðum við að konum gegnum félagslega mótun hafa femínistar haldið þeirri hugmynd á lofti að þau kynfæri sem barn fæðist með skilgreini það ekki og hafi minni áhrif á hvernig það mótast en haldið hefur verið fram. Bandaríski sagnfræðingurinn, Joan W. Scott, sagði að hugmyndin um kyn snerist ekki um frumþætti heldur hugmyndir samfélagsins um hvað fælist í kynbundnum mun á einstaklingum.
Konur yfir fimmtugu kannast vel við að hafa verið kennt í æsku að tala lágum rómi, ekki hlæja hátt, ekki ólmast, klifra í trjám eða láta mikið fyrir sér fara. Að sama skapi hefur ávallt verið gengið út frá því að konur þrái að eignast börn og annast um þau, þær séu mýkri og betur til þess fallnar að sýna umhyggju og ástúð. Karlmenn hafi hins vegar keppnisskap, séu harðari af sér, meiri göslarar, fljótari að taka ákvarðanir og betur til þess fallnir að höndla vald og stjórna. Þótt nú sé liðin meira en öld síðan fyrst var farið að véfengja þessar hugmyndir og vísindamenn fengið ótal niðurstöður rannsókna sem beinlínis afsanna þær ráða þær enn að mörgu leyti væntingum manna gagnvart börnum og fullorðnum.
Konur voru lengi taldar óhæfar eða í það minnsta síður til þess fallnar að gegna ákveðnum störfum en þær hafa hins vegar afsannað það rækilega fyrir löngu að svo er ekki. Þær hafa gengið í öll störf karla og skilað þeim vel og stundum betur. Það er heldur ekki langt síðan að ekki þótti kvenlegt að stunda ákveðnar listgreinar eða íþróttir. Til að mynda er ekki lengra síðan en tæp sextíu ár að Katrine Switzer hljóp maraþon fyrst kvenna.
En aftur að klæðaburði. Klæðnaður hefur alla tíð verið ein leið til að stjórna og ráðskast með upplifun fólks af sjálfu sér. Aðeins eru 112 ár síðan lög um að konur mættu ekki ganga í buxum voru afnumin á Íslandi en þau féllu ekki formlega úr gildi í Frakklandi fyrr en í febrúar 2019. Körlum var einnig stranglega bannað að klæða sig í kvenföt og bæði kynin gátu búist við sektum og jafnvel fangelsisvist brytu þau gegn því. Þess vegna hefur fatnaður einnig alltaf gengt mikilvægu hlutverki í að rísa gegn viðteknum venjum samfélagsins og hrinda af stað litlum eða stórum byltingum. Þessa sér merki í stíl og klæðaburði, flapper-stúlknanna á öðrum áratug síðustu aldar, Svörtu hlébarðanna í réttindabaráttu svartra í Bandaríkjunum, í brjóstahaldarbrennum femínista og leðurklæðnaði og skrauti pönkaranna. Fötin skipa þér í ákveðna stétt, stöðu og gefa skýrt til kynna viðhorf þín til lífsins. Þótt mun meira frjálsræði ríki nú hvað varðar tísku og hvað er við hæfi í klæðnaði er samt enn hægt að lesa margt úr því hvernig kápu, kjól og skó hver og einn velur sér.
Steingerður Steinarsdóttir ritstjóri Lifðu núna skrifar.
