Allflestir verða fyrir því einhvern tíma á ævinni að vera heilsað og kannast við þann sem kastar á þá kveðju en koma honum alls ekki fyrir sig. Slíkum atvikum fjölgar þegar líður á ævina og margt kemur þar til, meðal annars það að vina- og kunningjahópurinn stækkar með árunum og erfiðara að henda reiður á öllum þeim sem maður hefur unnið með eða hitt um lengri eða skemmri tíma. Upp úr fertugu fer líka að bera á því að menn muna síður nöfn en áður var en það er vegna þess að drekasvæðið dregst saman um 5% árlega eftir að þeim virðulega aldri er náð en þar eru minnisstöðvarnar.
Minni okkar á andlit tekur að dala um svipað leyti en sumir glíma raunar við það alla ævi að geta ekki greint á milli andlita fólks. Andlitsblinda heitir það ástand og þeir sem glíma við það treysta á raddir, hárgreiðslu, hæð, lyktina af ilmvatninu þeirra og ýmislegt annað í fari fólks til að hjálpa því að þekkja einn einstakling frá öðrum. Þessar manneskjur eru iðulega í vafa um hvort þær eigi að heilsa eða ekki því þótt einhver virðist mjög kunnuglegur eða líkur einhverjum sem það þekkir er erfitt að vera viss.
Og þetta með að vera líkur einhverjum. Sumir eru einhvern veginn þannig að alltaf er verið að rugla þeim saman við einhvern annan. Flestir Íslendingar kannast líka við að vera spurðir: „Áttu frænku sem heitir Bína eða frænda sem heitir Jón?“ Viðkomandi verður alveg hissa þegar svarað er neitandi því þú ert bara alveg eins og hún Bína eða svo rosalega líkur Jóni. Svo eru það þeir sem þú ert raunverulega líkur, systur, bræður, náfrænkur og náfrændur. Í sumum fjölskyldum er mjög sterkur ættarsvipur, fas, hreyfingar og yfirbragð þannig að venjulega eru þeir sem tilheyra „klaninu“ auðþekktir. En hvort sem einhver kemur manni kunnuglega fyrir sjónir í næsta boði eða ekki eru spurningar af þessu tagi oft góð byrjun á samræðum.
Falskur kunnugleiki
Stundum getur kunnugleiki platað okkur. Frægir einstaklingar þekkja þetta vel. Fólk á það til að heilsa þeim út á götu þótt það þekki þá raunverulega ekki neitt. Kona nokkur var til að mynda nýlega að versla og leit upp og mætti þá augnaráði fyrrum forsætisráðherra landsins. Konunni brá og sagði: „Nei hæ,“ áður en hún náði að stoppa sig. Ráðherran fyrrverandi heilsaði á móti en horfði tortrygginn á konuna, enda sennilega vitað að hún væri honum bláókunnug. Ann Cleary sem rannsakað hefur minni okkar og einbeitt sér að því hvað gerir það að verkum að við gleymum sumum en ekki öðrum segir að þetta fyrirbæri sé skylt déjà vu eða þeirri sterku tilfinningu að maður hafi áður verið á einhverjum stað eða upplifað einhverjar aðstæður áður þótt maður viti að svo er ekki.
En það að telja sig þekkja einhvern eða þekkja hann alls ekki getur líka verið einstaklega vandræðalegt. Sagan af því þegar skurðlæknirinn hitti skurðhjúkrunarkonuna í flugvél á leið á sólarströnd er alþekkt. Konan heilsaði og hann spurði: „Þekki ég þig?“ Hún sagði deili á sér og hann svaraði: „Já, sæl Gunna ég þekkti þig ekki í fötum.“ Sagan er skemmtileg en í henni leynist þónokkur lærdómur. Við þekkjum nefnilega iðulega ekki þá sem við mætum alltaf í tilteknum aðstæðum ef við hittum þá við einhver allt önnur tilefni. Í spennusögum dulbúast söguhetjur líka iðulega sem þjónar og þernur því fæstir horfa mikið á þá sem ganga um beina í veislum, nú eða á þann í hvíta sloppnum með hlustunarpípuna á sjúkrahúsinu. Hver sá sem mætir einkennisklæddri manneskju gerir ráð fyrir að hún sé þarna til að sinna starfi og fæstir horfa á annað en fötin. Þetta hafa rannsóknir staðfest og óprúttnir notfært sér í gegnum tíðina og spennusagnahöfundar því ekki að grípa það úr lausu lofti að enginn tæki eftir morði í herbergi fullu af fólki þegar yfirþjónninn eða þernan frömdu glæpinn.
Minni okkar alla ævi er nátengt kringumstæðum og við nýtum þær til að sækja í huganum minningar okkar. Við tengjum síðan saman það sem við þurfum til að sækja þekkinguna eða nafn manneskjunnar og hvaðan við þekkjum hana. Rétt eins og þeir sem glíma við andlitsblindu leita eftir öðrum einkennum en andlitssvipnum nýtum við lykt, raddir, klæðnað, hárgreiðslu og ótalmarg fleira til að hjálpa okkur að tengja. Við nýtum þetta sömuleiðis gjarnan til að róa ungbörn, með að setja bol með lyktinni af mömmu í vöggu þeirra, eða skilja eftir flík af eigandanum hjá hundi sem þarf að vera einn heima yfir daginn. Sumir spila tónlist í sama tilgangi eða upptöku af röddum sem barnið eða dýrin þekkja.
Algjörlega búinn að gleyma þér
Fólk er svo auðvitað miseftirminnilegt. Suma hittir maður örstutta stund og gleymir aldrei, aðrir búa í næsta húsi í aldarfjórðung og þótt þú heilsir þeim daglega getur þú ómögulega munað hvernig hann eða hún líta út. Það er mjög vandræðalegt að hafa gersamlega gleymt einhverjum sem man reglulega vel eftir þér. Hann kannski rifjar upp að þið unnuð saman heilt sumar á unglingsárunum eða um einhverra mánaða skeið síðar á ævinni og þér er fyrirmunað að muna eftir honum. Þú manst vel eftir vinnustaðnum, yfirmanninum, öðrum vinnufélögum en þessi manneskja er algjörlega horfin úr minni þínu.
Þetta er verra mál en að vera búinn að gleyma nafni einhvers eða vita að maður þekkir hann en muna ekki hvaðan. Það er svo enn verra að streitan sem kviknar við að berjast við að muna eitthvað um þessa manneskju sem svo augljóslega þekkir þig gerir þér erfiðara fyrir að muna. Samkvæmt rannsókn frá árinu 2020 ná aðeins 58% fólks að rifja upp kynni sín af manneskjunni á þeim stað og þeirri stund sem þeir rekast á hana til hluta hinna kviknar minningin einhverju seinna en hjá öðrum kviknar aldrei ljós.
Reynt að veiða upplýsingar
Næst þegar þú lendir í aðstæðum sem þessum reyndu þá að forðast panikk og byrjaðu á að skanna í huganum hugsanlegar aðstæður, t.d. líkamsræktin, vinnan, skóli, nágrennið í kringum heimili þitt, búðirnar sem þú verslar í og ef ekkert af þessu tengir þig við manneskjuna sem þú ert að tala við byrjaðu þá að seilast lengra t.d. skóli barnanna þinna, ferðalög og hvað eina annað þar sem þú hefur hitt og umgengist fólk. Ef marka má könnunina sem minnst var á áðan hjálpar þetta meirihluta fólks að rifja upp kynni sín af manneskjunni.
En meðan þú skannar geta eftirfarandi spurningar og fullyrðingar hjálpað þér:
Hvað er að frétta af þér? (Manneskjan kann þá að svara: „Allt gott, ég er nýflutt í nýtt hús.“ Þá veistu að hugsanlega bjó hún í nágrenni við þig.)
Mikið er langt síðan ég hef séð þig. (Manneskjan segir þá kannski: „Já, við höfum ekki sést síðan í boðinu hjá Jóni.“ Þá veistu að þið eigið sameiginlegan vin eða kunningja.)
Hvernig gengur í vinnunni? (Manneskjan er þá líklega til að svara t.d. „Jah, ég fékk vinnu hjá Kötlum eftir að ég hætti að vinna hjá Pottum.“) Þá veistu að þið unnuð saman.
Hvernig hefur þú það? (Kannski kemur þá svarið: „Ég hef það gott en mamma hefur verið frekar slæm til heilsunnar undanfarið.“ Ef svarið er á þann veg er líklegt að þú þekkir líka móður viðkomandi.)
Nú og svo er alltaf hægt að játa að maður er alveg úti á túni og man bara alls ekki eftir þessari manneskju. Flestir taka því vel. En þótt það sé ergilegt að muna ekki eftir einhverjum eða vera búinn að gleyma nafni gamals vinnufélaga eða nágranna er það samt merki þess að þú lifir fjölbreyttu lífi og þekkir marga. Það er ansi jákvætt.
Steingerður Steinarsdóttir ritstjóri Lifðu núna skrifar.
